پاسخ اجمالی
«زکاة» در لغت، به دو معنا آمده است: یکى رشد و نموّ و دیگرى پاکى. کلمه «زکات» به سهمی اطلاق می‌شود که انسان مؤمن از مال خود خارج می‌کند و به فقرا می‌دهد، به این دلیل است که در پرداخت آن، امید رشد و افزایش مال همراه با خیرات و برکات را دارد، و موجب تزکیه و پاکى روح پرداخت کننده می‌شود.
معناى زکات به کار رفته در آیات کریمه قرآن گسترده است، در حالى‌که معناى خمس یک چیز بیشتر نیست. آیاتی که درباره زکات در قرآن کریم آمده است؛ همه مربوط به زکات واجب اصطلاحی فقهی نیست؛ بلکه زکات با معانی متفاوت و همراه با عناوین مختلف ذکر شده است؛ مانند زکات واجب، زکات به معنای انفاق و صدقه مستحبی، زکات به معناى پاکى. اگرچه اکثر آیات مربوط به زکات در مورد زکات مال - اعم از واجب یا مستحب- است. همچنین باید در نظر داشت که در صدر اسلام «زکات‏» در معناى لغوى (انفاق مال) به کار می‏رفته، نه در خصوص زکات‏ واجب‏.
اما باید دانست که هرکدام از این‌دو منبع اقتصادی و عبادی جامعه اسلامی، جایگاه ویژه خود را دارند و بر اساس مصلحت‌ها و منفعت‌هایی در مواردی واجب و در مواردی مستحب قرار داده شده‌اند.

زکات، یکی از واجبات دین مبین اسلام است؛ با این حال، در میان کتابها و پژوهشهای دینی انجام شده، این موضوع سهم ناچیزی را داراست، در حالی که با نگاهی دقیق به نظام مالی دین اسلام می توان به اهمیت و جایگاه ویژه زکات و نقش آن در فقر زدایی، رشد، تعالی و پاکیزگی باطنی جامعه پی برد.

از این رو، گسترش و فزونی هر چه بیش تر پژوهشها در موضوع زکات، بسیار ضروری به نظر می رسد؛ زیرا ره آورد مهم آن افزایش هر چه بیش تر زکات دهندگان و نقش آفرینی زکات در جامعه امروزی است.

نظر به این که جامعیت، اتقان و سودمندی هر پژوهشی در گرو کتاب شناسی و منبع یابی جامع موضوع آن پژوهش است، ارائه کتاب شناسی زکات ضروری می نماید.

این نوشتار، کتاب شناسی تقریبا جامعی در موضوع زکات است که بخش اعظم مهم ترین کتابهای نوشته شده در موضوع زکات را در بر دارد. درباره این نوشتار، نکاتی چند قابل ذکر است:

چند جمله ای درباره زکات می خواهم خدمتتان عرض کنم:

یکی این که زکات، عِدل نماز است؛ یعنی همتای نماز است. در 27 آیه قرآن وقتی خدا می فرماید نماز بخوانید می گوید زکات هم بدهید. نمی شود انسان نماز بخواند اما نسبت به فقرا و گرسنگان بی تفاوت باشد.

دوم این که حضرت رسول صلی الله علیه و آله آمد داخل مسجد به پنج نفر فرمود: از مسجد بیرون بروید؛ عده ای از اصحاب پرسیدند یا رسول الله! چرا اینها را از مسجد بیرون می کنید؟ حضرت فرمود: اینها نماز می خوانند ولی زکات نمی دهند!

سوم این که روایت داریم نماز بی زکات قبول نیست؛ نماز و زکات اگر با هم باشند مورد قبول است. ریل راه آهن باید دو تا باشد تا قطار بتواند حرکت کند؛ نماز با زکات باید باشد. گنبد اسلام روی پنج پایه استوار است که یکی از آنها نماز است و یکی زکات.

وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلْرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَي وَ الْيَتَامَي وَ الْمَسَاكِينِ وَابْنِ اْلسَّبِيلِ .

( ‌سوره انفال آيه 41 ) 

و اي مؤمنان بدانيد كه هر چه به شما غنيمت و فايده رسد ( زياد يا كم ) خمس آن خاص خدا و رسول و خويشان او و يتيمان و فقيران و در راه سفر ماندگان است .